حسن تعلیل های شاعرانه غزلیات صائب تبریزی

حسن تعلیل از صنایع بدیعی معنوی در حوزه زیبایی شناسی ادب فارسی است که علت هر پدیده را به صورت ادبی و با زبان هنر و تصویر بیان می کند. این هنر ادبی ممکن است بر پایه ی یکی از صورت های بیانی: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز خلق شود، صائب تبریزی از بزرگترین شاعران غزل سرای سبک هندی است که خود در این شیوه دارای "طرز" تازه ای است. در این پژوهش به ارزیابی حسن تعلیل های شاعرانه غزلیات صائب تبریزی پرداخته شده و مشخص گردیده است که این شگرد هنری در غزلیات وی با بسامد بالایی مورد استفاده قرار گرفته است و کاربرد این شیوه در غزلیات وی نقش بسزایی در ایجاد تصویرهای زیبای شاعرانه در اشعارش داشته است. صرف نظر از بسامد بالای کاربرد این صنعت شیوه های کاربرد آن نیز به اقتضای ذهن و زبان خاص صائب قابل تامل می باشد؛ وی به منظور خلق مضامین و تصاویر تازه و همچنین به منظور جلوگیری از ابتلاء به تکرار و ابتذال تصاویر اشعار خود از صنعت حسن تعلیل استفاده چشمگیری داشته است، که در واقع نوعی گریز از هنجار و نرم عادی کلام است. وی با این گریز از هنجار و منطق عادی، موجبات زیبایی آفرینی، لذت بخشی و آشنایی زدایی در کلام خویش را فراهم کرده است. در این پژوهش ضمن بررسی دیوان غزلیات صائب از جهت کاربرد حسن تعلیل های شاعرانه؛ کاربرد آنها بر پایه صورت های بیانی نیز مورد بررسی قرار گرفت و مشخص گردید؛ صائب در حسن تعلیل های خود بیشتر از صورت بیانی استعاره با بسامد حدود 43 درصد استفاده کرده و در اغلب حسن تعلیل هایی که بر پایه صورت بیانی تشبیه هستند از کاربرد عناصرطبیعی ماه، خورشید، آب، کوه، صدف ،دریا و...به عنوان مشبه به سود جسته است؛ این ویژگی خاص اوست در هر گوشه از طبیعت که می نگرد دلیلی غیر عقلانی برای پدیده های آن می جوید و معانی و مضامین نو می آفریند، حسن تعلیل های شاعرانه صائب نقش بسزایی در ایجاد تصویرها، مضامین و زیبایی های کلام او داشته است. بسامد فراوان کاربرد حسن تعلیل در غزلیات صائب این واقعیت را نیز روشن می سازد که وی برای هر پدیده ای که توجبه عقلانی ندارد از حسن تعلیل های آمیخته به اغراق که حاصل ذهن خلاق و اندیشه رندانه اوست بهره می گیرد، وی با این شیوه بر صور خیال جامه ای نو بنام حسن تعلیل های شاعرانه می پوشاند.